چکیده
همواره بحران کیفیت محیط کالبدی، به عنوان دغدغۀ کلان، طراحان و برنامه­ریزان شهری را به پژوهش و تفحص پیرامون یافتن راه حلی جهت مواجهه با آن واداشته است. بالطبع این موضوع کلان، از زوایای مختلف و با رویکردهای متفاوت مورد بررسی قرار گرفته است. در این پژوهش، رویه­های موجود هدایت و کنترل شهرها، عامل مؤثر در انحطاط کیفیت محیط شناخته شده­اند.   رویه­هایی که نه تنها فرم شهری را در مقیاس­های مختلف با یکدیگر مرتبط نمی­سازند، بلکه با پیشنهاد توسعه­های گسترده در یک سو و در عین حال داشتن داعیۀ حفاظت محیط طبیعی و اصول پایداری در سوی دیگر، دو گروه شهرگرایان و مدافعان محیط زیست را در مقابل یکدیگر قرار می­دهند.
در جستجوی یافتن رویۀ اصلاحی و یا جایگزین، تئوری و رهیافت تغییر تدریجی در نظام طراحی و برنامه­ریزی شهری اروپا و امریکا، با ادعای مرتبط ساختن فرم در مقیاس­های مختلف به طور گسترده­ای به عنوان تئوری و ابزار هدایت و کنترل فرم شهرها در حال استفاده می­باشد. براین اساس، هدف پژوهش حاضر ارزیابی تعمیم­پذیری تئوری تغییر تدریجی در هدایت و کنترل مکان­سازانۀ فرم در شرایط جهانی و نظام طراحی و برنامه­ریزی شهری ایران به عنوان نمونۀ مطالعاتی می­باشد تا درصورت این انطباق، به عنوان مبنای هدایت و کنترل شهرها پیشنهاد گردد.
در پژوهش حاضر با معرفی اکولوژی به عنوان دیسیپلین پایۀ شکل­گیری مفاهیم بنیادین تغییر تدریجی، از انطباق و بازتعریف مفاهیم اکولوژی در محیط مصنوع و در نتیجه استخراج نقاط لنگرگاهی و تبیین آنها براساس الزامات عرصه­های شهری، شاخص­های فرم مبتنی بر تغییر تدریجی، استخراج گردید. بنابراین براساس فرآیند سه سطحی، بعد، مؤلفه و شاخص، «همجواری»، «تسلسل مکانی»، «سازوای گونه­عناصر با محیط برحسب جمعیت عناصر و برحسب تعداد گونه»، «تنوع گونه­عناصر»، «تنوع گونه­پهنه»، «گذار»، «کلیماکس» و «دگردیسی عناصر» به عنوان شاخص­های انطباق فرم با تئوری تغییر تدریجی کشف و تبیین شدند.
همچنین با انتخاب پراگماتیسم به عنوان پارادایم پژوهش و تعریف حوزۀ موضوع پژوهش ذیل تعمیم استنباطی با رویکرد انتقال­پذیری، کشف مسأله­ای که تعمیم­پذیری براساس آن سنجیده می­شود، ضروری می­نماید. در رسالۀ حاضر با استفاده از روش فرامطالعه و کدگذاری ادبیات موجود در حوزۀ فرم شهری، پراکنده­رویی به عنوان مسألۀ تعمیم­پذیری انتخاب گردید. در نهایت پس از تعریف مکان­محور پراکنده­رویی شهری و استخراج شاخص­های آن در شهرهای ایران، چگونگی تأثیر شاخص­های فرم منطبق بر تغییر تدریجی بر شاخص­های پراکنده­رویی در دستور کار قرار گرفت.
بنابراین، ادبیات پژوهش در حقیقت علاوه بر مشخص­ساختن مرزهای تئوری تغییر تدریجی و شاخص­های انطباق فرم شهری با تئوری، احکامی را مبنی بر نحوۀ ارزیابی تعمیم­پذیری صادر می­نماید. براین اساس، با استفاده از رویکرد ترکیبی کمی و کیفی در روش­شناسی پژوهش، تأثیر شاخص­های انطباق فرم با تغییر تدریجی بر شاخص­های پراکنده­رویی در نمونۀ مطالعاتی در مقیاس محله مورد ارزیابی قرار گرفت.
به­این ترتیب که پس از گونه­شناسی پهنه­های واقع در نمونۀ مطالعاتی که در مقیاس بلوک تعریف شدند و همچنین گونه­­شناسی ساختمان و خیابان به عنوان دو عنصر منتخب براساس کاراکتر شهری، داده­های گردآوری شده در دوسطح اثباتی و هنجاری مورد تحلیل قرار گرفتند. در سطح اثباتی مبتنی بر گونه­شناسی انجام شده، شاخص­های ارزیابی فرم براساس وضع موجود محاسبه و تحلیل شدند و در گام بعد، با تغییر شاخص­ها به منزلۀ انطباق فرم با تغییر تدریجی کاراکتر شهری، چگونگی الزامات دگرگونی فرم، از منظر شاخص­های پراکنده­رویی بررسی شد.
براین اساس، یافته­های پژوهش نشان می­دهد، هدایت و کنترل فرم شهر مبتنی بر تئوری تغییر تدریجی در مقیاس میانی  بدون در نظر گرفتن الزامات، تغییرات معناداری را در شاخص­های پراکنده­رویی – تراکم جمعیتی و سرانه­ کاربری­های فعال – باعث نمی­گردد و حتی در مواردی باعث کاهش آنها می­شود. این الزامات، شامل پیاده­سازی اصول تغییر تدریجی کاراکتر شهری از مقیاس­ کلان تا خرد، در نظر گرفتن سازواری کلیۀ گونه­عناصر با محیط و با یکدیگر می­گردد.
 
واژه­های کلیدی: تغییر تدریجی، برش عرضی، فرم شهری، پراگماتیسم، شدت کاراکتر شهری، ریخت­گونه­شناسی