با وجود این در انجام تحقیقات، مشکلات و موانعی وجود دارد که بدون رفع آنها، بهینه‌سازی و کارآیی پژوهش‌های علمی در فرآیند توسعه، ناممکن می‌نماید. وجود این مشکلات از طرفی و راهکارهایی که می‌توانند به ارتقای رتبه دانشگاه‌هایمان در جهان منجر شوند از طرف دیگر موجب شدند تا مجموعه گفتگوهایی را با روسای دانشگاههای کشور آغاز کنیم.
از آنجایی که دکتر محمدسعید جبل‌عاملی، رئیس دانشگاه علم و صنعت ایران طی چند هفته گذشته یکی از خبرسازترین افراد این حوزه محسوب می‌شد ترجیح دادیم اولین گفتگویمان را با او شروع کنیم.
خبر مورد بحث با شکایت یکی از دانشجویان به علت کسر نمره در دیوان عدالت اداری به جریان افتاد که البته به دنبال بررسی‌های شعبه اول تشخیص دیوان رای انفصال موقت وی از خدمت نقض شد.
شما علاوه بر سند چشم‌انداز 20 ساله توسعه برنامه راهبردی خاصی هم دارید؟
چشم‌انداز دانشگاه ما مانند همه دانشگاههای دیگر، چشم‌انداز بیست‌ساله توسعه جمهوری اسلامی ایران است، ولی ما اهدافمان را در دو افق 2 ساله و 5 ساله کمی کرده‌ایم. افق دو ساله در واقع تا آخر برنامه چهارم و افق 5 ساله بعدی برای برنامه پنجم توسعه است؛ یعنی یک برنامه 7 ساله توسعه کمی داریم.
با توجه به این که در حال حاضر حدود 5 سال از برنامه توسعه را پشت سر گذاشته‌ایم، آیا فکر نمی‌کنید که از اهداف خود عقب مانده‌اید؟
خیر ما یک افق 7 ساله را در نظر گرفته‌ایم و بر اساس سند 20 ساله توسعه خوشبختانه تا به حال به اهداف کمی موردنظر رسیده‌ایم. الان نقاط قوت و ضعف خود را بیشتر می‌شناسیم، تهدیدها و فرصت‌هایی که برایمان وجود دارند را خوب شناسایی کرده‌ایم و در حال حاضر بهتر از دوره قبل می‌توانیم برنامه‌ریزی کنیم. در واقع برنامه توسعه قبلی خودمان را به روز کرده‌ایم و براساس آن جلو می‌رویم.
فکر می‌کنیم تا حد زیادی به اهداف برنامه رسیده‌ایم. در بعد توسعه هیات علمی به اهداف رسیده‌ایم و وضع دانشگاه خیلی رضایتبخش است و در جایگاه خوبی قرار گرفته‌ایم و به همین دلیل جزو دانشگاههای مادر انتخاب شدیم. در حوزه توسعه تحصیلات تکمیلی هم از اهداف برنامه چهارم کشور جلو هستیم.
توسعه تکمیلی ما نسبت به اهداف، جلوتر است و اکنون 46 درصد شاغل به تحصیل در بخش تحصیلات تکمیلی داریم، اما در بخش توسعه فیزیکی و توسعه زیرساخت‌های پژوهشی متاسفانه عقب هستیم. علت هم محدودیت‌های منابع مالی است که تاکنون محقق نشده و در این بخش بخصوص زیرساخت‌های پژوهشی وضعیت مناسبی نداریم.
این مشکل تنها برای ما وجود ندارد و بیشتر دانشگاههای بزرگ کشور بخصوص دانشگاههای تهران با این مشکل روبه‌رو هستند.
در بخش ارتباط با صنعت فکر می‌کنیم وضعیت خوبی داریم و ادعا داریم که پیشتاز هستیم و صنعت کشور ما را پذیرفته است. این مساله خیلی مهم است که صنعت قبول کند، بخش‌های دانشگاهی می‌توانند کمک‌کننده باشند.
البته در حال حاضر شکاف میان دانشگاه و صنعت آنقدر عمیق است که به نظر نمی‌رسد دانشگاهها براحتی جایگاه خود را در صنعت پیدا کنند.
بله در کل این شکاف عمیق وجود دارد. به دلیل این که دانشگاهها در بخش تحقیق و توسعه صنعت حضور جدی ندارند، ولی این که صنعت بپذیرد که دانشگاهها توانمندی‌ها و قابلیت‌هایی دارند که می‌توانند به آنها تکیه کنند، ما در این زمینه موفق بوده‌ایم و سابقه و جای پای خوبی برای خود در صنعت ایجاد کرده‌ایم. در این راه دانش‌آموختگان دانشگاه به ما کمک کردند. ما حدود 40 هزار دانش‌آموخته فعال در صنعت داریم و ارتباط پیوسته‌ای که با این افراد داریم، به جایگاه ما در صنعت کمک کرده است.
در کل برجسته‌ترین مزیت دانشگاه شما در مقایسه با دیگر مراکز علمی کشور کدام است؟
اعضای هیات علمی و دانشجویان خوب. از لحاظ شاخص و سرانه اعضای هیات علمی وضعیت خوبی داریم و نزدیک به شاخص برنامه چهارم یعنی 1 به 18 هستیم.
در میان صحبت‌هایتان به محدودیت منابع مالی دانشگاهها اشاره کردید به اعتقاد شما، فعالیت معاونت فناوری ریاست جمهوری چقدر می‌تواند در تخصیص منابع بیشتر موثر باشد؟
البته در سطح کلان به کمبود اعتبارات پژوهشی و زیرساخت پژوهشی دانشگاهها پی برده‌اند. ما فکر می‌کنیم قسمت عمده مشکل حل شده است در واقع مقامات عالی رتبه کشور به این باور رسیده‌اند که الان مشکل بزرگ دانشگاهها همین کمبود زیرساخت‌های پژوهشی است و تا آنجا که من اطلاع دارم، معاونت فناوری ریاست جمهوری هم به این مشکل پی برده است. اگر اعتبارات برسد، می‌توانند بخوبی تخصیص بدهند. به هر حال به آینده امیدوار هستیم.
با توجه به این که بیش از یک سال از این بحث گذشته، آیا تاکنون از این طریق بودجه‌ای برای شما در نظر گرفته شده است؟
خیر، هنوز تخصیص داده نشده است. به طور کلی بودجه دانشگاه 2 بخش دارد. در بخش جاری وزارت علوم طی چندسال گذشته خیلی خوب عمل کرده، ولی در بخش زیرساخت و عمرانی خیر و کمبودها در این بخش خیلی زیاد است.
دلیل اصلی این که بیشتر مشکلات در بخش زیرساخت پژوهشی هستند، چیست؟
بخش پژوهش با توجه به نیاز و تنوع امتیازات بیشتری را طلب می‌کند. در واقع با همان سرعت رشدی که دانشگاهها رشد می‌کنند، اعتبارات افزایش پیدا نکرده‌‌اند. هر چند مجموع اعتبارات آموزش عالی کشور اخیرا زیاد شده، اما کویر آنچنان تشنه است و آنقدر نیازها گسترده‌اند که این میزان کافی نیست.
دلیل اصلی آن هم توسعه تحصیلات تکمیلی است. در کشورمان طی سه سال اخیر آهنگ رشد تحصیلات تکمیلی خیلی شتابان بوده و به همین دلیل لازم است که متناسب با این رشد زیرساخت پژوهشی افزایش یابد و به روز شود. در این مدت دوره‌‌های دکتری زیادی تاسیس شده و دانشجویان دکتری زیاد شده‌اند. طبعا این موضوع اعتبارات بیشتری را طلب می‌کند. الان اعتبارات خوب نیست.
اگر اشتباه نکنم، دانشگاه شما با 80 سال تجربه، قدیمی‌ترین دانشگاه فنی مهندسی ایران محسوب می‌شود و هر چند از دیدگاه بسیاری، شما بعد از دانشگاههای صنعتی شریف، تهران، امیرکبیر قرار دارید، اما رتبه‌بندی‌ها نشان می‌دهند رتبه علم و صنعت و مقایسه با بقیه در وضعیت مناسب‌تری قرار دارد، البته نمی‌دانم این رتبه‌بندی تا چه اندازه موثق است؟
در رتبه‌بندی داخلی وزارت علوم 8 دانشگاه را به عنوان دانشگاههای مادر براساس شاخص‌های بین‌المللی و برخی شاخص‌های بومی انتخاب و رتبه‌بندی کرده است. برخی شاخص‌ها از جمله تعداد مقالات، ارتباطات با صنعت، حضور استادان، تعداد طرح‌های پژوهشی و صنعتی و... به طور کلی 5 شاخص اصلی برای دانشگاههای مادر مدنظر بود. هر چند رتبه دقیق را نمی‌توان گفت، اما در ارتباط با صنعت و رشد مقالات علمی بسیار خوب بوده‌ایم. البته نمی‌توانم ادعا کنم اول بوده‌ایم.
درخصوص وضعیت شما در خاورمیانه و جهان چطور؟
ما هیچ آمار رسمی از وضعیت خودمان در جهان و منطقه نداریم. البته در ارزیابی و بومتریک که انجام شده رتبه خوبی داشتیم. به اعتقاد من، آهنگ رشد دانشگاه خوب بوده و فکر می‌کنیم در پایان برنامه‌های دو ساله و پنج ساله بتوانیم رتبه خوبی را در دنیا کسب کنیم.
هر چند رقابت مثبتی بین دانشگاههای کشور شروع شده باشد، اما از آنجا که معیارها داخلی هستند این قضیه نمی‌تواند تاثیر زیادی در رشد دانشگاههای کشورمان در میان دانشگاههای جهان داشته باشد.
حضور در عرصه تولید و فناوری، تعاملات بین‌المللی و ارتباطات صنعتی قوی سه شاخص اصلی است که دانشگاههای جهان براساس آنها سنجیده می‌شوند. دانشگاههای داخل هم باید براساس این شاخص‌ها فعالیت کنند.
تعاملات بین‌المللی، تبادل استاد و دانشجو، جذب اعتبارات صنعتی و اجرای پروژه‌های تحقیقاتی با دانشگاههای بزرگ جهان و ثبت اختراع، باید مورد توجه جدی قرار گیرند. اینها موضوعاتی هستند که دانشگاههای داخلی معمولا از آنها غافل بوده‌اند.
به صورت سنتی و مقطعی روی شاخص‌های استاد و دانشجو سرانه مقالات و ... کار می‌کردند. فرض بر این است که دانشگاههای بزرگ، این مشکلات را رفع کرده‌اند و حالا می‌خواهند روی اهداف بزرگتری کار کنند.
البته حتما شما هم با من موافق هستید که بین فرض تا عمل فاصله زیاد است.
بله ، این فاصله درواقع ساختار آموزش عالی و همین‌طور ساختار صنعت ما و فاصله بین دانشگاه و صنعت، راه را دشوار می‌کند. البته خوشبختانه با وجود گسترش تحصیلات تکمیلی و افزایش فرصت‌های مطالعاتی شرایط برای تعاملات بین‌المللی بیش از گذشته فراهم شده است.
همه ما می‌دانیم که برای ارتقای دانشگاهها بایدها و الزامات زیاد وجود دارند، اما میان این بایدها تا عملی شدن آنها هم فاصله زیاد است؟
فاصله زیاد است، اما تلاش می‌کنیم آن را کم کنیم. البته آهنگ رشد رضایتبخش است. یعنی فکر می‌کنیم با سرعت خوبی به سمت اهدافمان پیش می‌رویم. امیدوار هستیم با همت بیشتر مسوولان، هرچه سریع‌تر مشکلات دانشگاهها مرتفع شوند. این مطالب را نه‌تنها از من، بلکه همه افرادی که ریاست دانشگاهها را به عهده دارند می‌شنوید. در حال حاضر براحتی می‌توانیم دانشگاهها را اداره کنیم و دیگر مشکلات اداری، آموزشی و ... را پشت سر گذاشته‌ایم ولی نیازمند یک جهش هستیم و جهش وقتی به وجود می‌‌آید که حداقل‌های پژوهشی تامین شود.
منظور شما تامین منابع مالی است؟
بیشتر آنها به بودجه برمی‌گردد. البته بخشی هم به مقررات مربوط می‌شود. ما از دولت انتظار نداریم منابع مالی‌ای که باید به اولویت‌های دیگری تخصیص پیدا کند به دانشگاهها داده شود و می‌دانیم که منابع مالی کم و محدود هستند، ولی انتظار داریم که دستگاه‌های دولتی و دستگاه‌هایی که اعتبارات زیادی برای سرمایه‌گذاری دارند مثل بخش انرژی اعم از نفت و گاز و پترشیمی و بخش برق و مخابرات این اعتبارات را با یک مدیریت صحیح و یک نظارت دقیق به سمت دانشگاهها هدایت کنند. در این خصوص می‌توانند ماموریت‌هایی را به دانشگاهها محول کنند و انجام آنها را هم از دانشگاهها بخواهند و متناسب با ماموریت‌ها اعتبارات تحقیقاتی خود را به این سمت سوق دهند. این موضوع احتیاج به مقررات‌زدایی دارد تا این اعتبارات تحقیقاتی از بخش‌های اجرایی به سمت دانشگاهها بیاید.
به این ترتیب می‌توان به کاربردی شدن طرح‌های دانشگاهی به جای خاک خوردن آنها در کتابخانه‌ها امیدوار بود.
قطعا یعنی رسالت دانشگاهها در بخشی می‌تواند تولید علم و تحقیقات در مرزهای دانش باشد و بخش دیگر کاربردی باشد. این موضوع بخصوص برای کشور ما که در حال رشد است و میلیاردها دلار در بخش نفت و گاز سرمایه‌گذاری می‌کند و زیرساخت‌های مخابراتی‌اش در حال تحول جدی است، اهمیت ویژه‌ای پیدا می‌کند. در واقع زیبنده کشور آن است که دانشگاهها هم در عرصه‌های اجرایی فعال شوند. این موضوع نیازمند تنظیم مقررات به گونه‌ای است که دستگاه‌های اجرایی مجبور به هدایت اعتبارات به سمت دانشگاه شوند.
آیا تبصره بند واو به تنهایی برای هدایت اعتبارات کافی نیست؟
هرچند بند واو بستر خوبی است؛ اما به نظر می‌رسد می‌شود باز هم در این زمینه کار کرد. مجلس شورای اسلامی می‌تواند در این زمینه تدبیر کند و وزرا هم با خوش‌بینی بیشتری می‌توانند به دانشگاهها نگاه کنند. هیات دولت هم بیشتر به دانشگاهها عنایت داشته باشد تا بتوانیم از الگوهای موفق در سایر کشورها استفاده کنیم.
در نهایت فکر می‌کنید دانشگاه علم و صنعت پس از بازه 20 ساله در نظر گرفته شده جزو 500 دانشگاه برتر جهان قرار گیرد؟
یکی از اهدافی که در سند چشم‌انداز دانشگاه ترسیم کرده‌ایم، این است که به یکی از دانشگاههای بزرگ جهان اسلام تبدیل شویم. از آنجا که شاخص‌هایی که برای توسعه‌مان در نظر گرفته‌ایم، بین‌المللی هستند، امید داریم همگام با جهان پیش برویم.