دفاعیه دکتری در دانشکده معماری و شهرسازی

  مهندس عباس ترکاشوند دانشجوی دوره دکتری دانشکده معماری و شهرسازی از رساله دکتری خود با عنوان «الگوی کالبدی طرح‌های هادی روستایی» دفاع نمود.

  چکیده رساله 

  این رساله که به آسیب‌شناسی مداخلات طرح‌های هادی در محیط کالبدی سکونتگاه‌های روستایی کشور می‌پردازد.

  با گذشت چند دهه از مداخلات گسترده‌ی طرح‌های کالبدی در محیط روستاها، به ویژه طرح‌های هادی روستایی به عنوان فراگیرترین مداخله‌ی سازمان‌یافته در محیط کالبدی روستاهای کشور، تاکنون این طرح‌ها، با رویکردی علمی، هدفمند و جامع، مورد ارزیابی تأثیر، قرار نگرفته‌اند. بنابراین، از تغییر و تحولات محیط کالبدی روستاها بر اثر این مداخلات، تصویر روشنی در دست نیست. این امر، مستلزم ارزیابی تأثیر این طرح‌ها و همچنین، آسیب‌شناسی مداخلات آنها در محیط کالبدی روستاهای کشور، به منظور کاستن از اثرات زیان‌بار آنها و تسهیل در تسری منافع آنها به روستاها است. بدین‌ترتیب، ضرورت مداخله در محیط کالبدی سکونتگاههای روستایی، در کنار پرسش‌هایی که مداخله در روستاها را به چالش‌هایی جدی می‌کشانند؛ زمینه‌های این تحقیق را فراهم آورده است:

  1. مداخلات کنونی طرح‌های هادی در سکونتگاههای روستایی کشور، چه مخاطراتی برای محیط کالبدی آنها در پی داشته است؟

  2. چگونه می‌توان اثرات نامطلوب مداخلات طرح‌ها را، تا حد ممکن کاهش داده و بهره‌مندی روستاها از آثار مطلوب طرح‌ها را افزایش داد؟

  پاسخ‌گویی به این پرسش‌ها، در چارچوب یک تحقیق موردی اکتشافی صورت گرفته است که مشتمل بر سه مرحله‌ی اصلی است:

  1. تبیین میانی نظری پژوهش و رویکردهای تحقیق،

  2. ارزیابی طرح‌های هادی از طریق، بررسی مبانی نظری طرح‌ها، نحوه‌ی اجرای طرح‌ها و اثرات آنها بر محیط کالبدی روستاها،

  3. تبیین راهکارها

  بدین‌ترتیب ابتدا، ضمن تبیین مفاهیم پایه، رویکرد این پژوهش در خصوص مداخله در محیط کالبدی سکونتگاههای روستایی، ترسیم شده است. این رویکرد، دارای دو مؤلفه‌ی اصلی است: فرآوری محیط و غایت‌یابی آن. پس از آن، در سه مرحله به ارزیابی طرح‌های هادی، پرداخته شده است. در مرحله‌ی نخست، الگوی نظری طرح‌های هادی، از طریق مطالعه‌ی اسنادی مورد بررسی قرار گرفته است. بر این اساس، مهمترین وجوه الگوی نظری طرح‌های هادی، رویکرد کالبدگرایانه‌ی آنها، نگاه گسسته به مسایل روستاها، تلاش برای همگون سازی شهر و روستا در این طرح‌ها و در نهایت، فقدان نظریه‌ی پایه‌ی توسعه در آنها است. در مرحله‌ی دوم، کوشش شده است تا با انجام پیمایش‌های میدانی، اثرات اجرای طرح‌های هادی بر محیط کالبدی روستاها، در قالب یک مطالعه‌ی چند موردی کیفی، مبتنی بر پیمایش‌های میدانی در روستاهای نمونه، بازخوانی شود. با توجه به آن‌که مطالعه‌ی محیط کالبدی، از طریق مظاهر رؤیت‌پذیر آن، یعنی شکل سکونتگاه، میسر است؛ از این رو، روش مطالعه‌ی محیط کالبدی روستاها، با رویکرد ریخت‌شناسی شهری و بر مبنای بررسی ساخت اصلی سکونتگاه، پایه‌ریزی شده است. بدین‌ترتیب، عناصر و اجزای کالبدی ساخت اصلی سکونتگاههای روستایی، یعنی عناصر انسان‌ساخت و عناصر طبیعی، معیارهای اصلی مطالعه‌ی محیط کالبدی روستاها را تشکیل داده‌اند. روستاهای نمونه، با تکنیک موردهای الگو و بر اساس ضوابط و مقررات اولویت‌بندی طرح‌ها و برخی شاخص‌های دیگر، انتخاب شده است. پیمایش روستاها، با تکنیک مشاهده‌ی غیرمشارکتی غیرمداخله‌گر، از طریق مشاهده‌ی مستقیم، شامل تکمیل سیاهه، تهیه‌ی نقشه و تصویر و همچنین، گفتگوی گروهی متمرکز، با هدف ثبت تمامی مظاهر طرح‌ها و اثرات اجرای آن‌ها، انجام شده است. یافته‌های حاصل از مشاهدات میدانی، از یک‌سو حاکی از تحقق اندک اغلب پیشنهادات طرح‌های هادی بوده و از سوی دیگر، بیان‌گر اثرات گسترده‌ی آنها بر ساخت اصلی محیط کالبدی سکونتگاههای روستایی است. تحلیل یافته‌های حاصل از مشاهدات میدانی، که با روش تحلیل مقایسه‌ایِ زمانی رخدادها، با هدف کشف و فهم روابط علّی میان پدیده‌های مشاهده شده، صورت گرفته است؛ بیان‌گر وقوع چند رخداد عمده در روستاها، همچون مسکن نوساز روستایی، معابر جدیدالاحداث و حریم مسکونی، به عنوان مهمترین مظاهر رؤیت‌پذیر اجرای طرح‌های هادی بوده است. این موارد، حلقه‌ی نخست زنجیره‌ای از رخدادهای پیاپی، در محیط کالبدی روستاها بوده‌اند که تحولات و پیامدهای بسیاری را در روستاها ، از جمله حذف تدریجی توان‌مندی‌های بومی، همسانی در سیمای روستاها، گسستگی در بافت روستاها، وابستگی، توسعه‌ی نامتقارن روستاها و برخی موارد دیگر، به دنبال داشته است . مرحله‌ی سوم، ارزیابی یافته‌های حاصل از مشاهدات میدانی، با هدف آشکار ساختن فرصت‌ها و تهدید‌های ناشی از اجرای طر‌ح‌های هادی و همچنین، عوامل بازدارنده و پیش‌برنده‌ی آنها است. در نهایت، نتایج حاصل از ارزیابی طرح‌ها بر اساس تکنیک سوات، زمینه‌های کافی جهت تبیین راهکارهای بهسازی رویکرد طرح‌ها در خصوص مداخله در روستاها را فراهم آورده است.